İlk Türk Matbaası (1727) ve İbrahim Müteferrika 1674-1747
Osmanlı Devleti’nde basımevi kurarak kitap yayımlayan ilk kişi İbrahim Müteferrika’dır. Matbaacı, yayımcı, yazar ve çevirmen İbrahim Müteferrika Matbaa denilince akla ilk gelen isimlerden biridir. Macaristan’ın Kolojvar şehrinde 1674 yılında doğan İbrahim Müteferrika, 1692 yılında İkinci Viyana Kuşatması’ndan sonraki savaşlarda Osmanlılara esir düştü. Esir olarak İstanbul’a getirildi ve burada Müslüman oldu. Müslüman olmadan önceki adı bilinmemektedir (Müteferrika”, sarayda padişah veya vezirlerin işlerine bakan görevlidir.)
Kısa sürede Osmanlı Devleti’nin kanun ve mevzuatlarını öğrendi. Bundan dolayı çeşitli görevler verildi ve müteferrikalık yaptı. 1715 yılındaki Avusturya seferinde haberleşme konusunda devlete önemli hizmetleri oldu. Macarca, Latince, Arapça ve Farsça bildiği için yabancı devletlerle iletişim kuran heyetlerde bulundu. Kendisine önemli Resmi görevler verildi. Böylece diplomatlık, mihmandarlık, çevirmenlik, müteferrikalık ve hacegânlık gibi işlerde başarılı oldu. Macaristan’da eğitim gördü ve bu eğitimde matbaa işlerini öğrendi.
Matbaacılık
1720 yılında Paris elçisi olarak gönderilen Yirmisekiz Mehmed Çelebi’nin oğlu Mehmed Said Efendi Paris’te boş durmamıştı. Orada gördüğü bir çok yeniliğin Osmanlıya taşınmasına neden olmuştur. Bu dönemde Paris’te bir matbaayı ziyaret etmiş ve büyük bir hevesle araştırmaya başlamıştır. Mehmet Sait Efendi İstanbul’a döndüğünde matbaa üzerine çalışmaya başladı. Tam da bu dönemde İbrahim Müteferrika ile tanışmıştır. İkisinin amacı da matbaa kurmak olduğu için birlikte çalışmaya karar verdiler. Bu düşünceleri Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa tarafından da destek gördü.
Matbaanın açılmasına başlangıçta ancak dini olmayan eserler basmak koşuluyla izin verildi. Şeyhülislâm Abdullah Efendi’den dinle ilgili olmayan eserlerin basılabileceği yönünde bir fetva verildi. III. Ahmet’ten de uygunluk fermanı alındı. Böylelikle 16 Aralık 1727 tarihinde Darü’t-Tıbâati’l Amire adlı ilk matbaanın kurulmasına başlanılmış olundu. Yurt dışından makine ve Latin alfabesi kalıpları getirtildi. (Arap alfabesi kalıplarının kaynağı ise açık değildir ve Müteferrika tarafından yapıldığına dair bulgular vardır. Yalova’da bir kâğıt fabrikası (Kağıthane-i Yalakabad) kuruldu. 1729’da matbaanın ilk basılan kitabı Vankulu Lügatı oldu. Ardından tarih ve coğrafyayla ilgili ve sözlük olan 16 eser daha yayımladı ve bastığı toplam eser sayısı 17’yi, cilt sayısı ise 22’yi buldu.
Matbaada Basılan Kitaplar
Matbaada basılan ilk kitap, 500 adet basılan Vankulu Lugati idi ve kitapların tamamı satıldı. Daha sonra Tuhfetü’l-Kibār, Tārīh-i Seyyāh, Hindi’l-Garbī, Tārīh-i Tīmūr, Tārīhü’l-Mısır, Gülşen-i Hulefā, Grammaire turque, Usūlü’l-Hikem gibi kitaplar basıldı. Bunlardan Grammaire turque, Usūlü’l-Hikem ve Tārīh-i Rāşid/Çelebizāde kitaplarının çoğu satıldı. Toplamda 9700 adet kitap basılmış ve bu kitapların 6724’ü yani yüzde 70’i satılmıştır. Müteferrika tarafından basılan orijinal eserler Yalova’da bulunan İbrahim Müteferrika Kağıt Müzesi’nde sergilenmektedir.
İbrahim Müteferrika tarafından kurulan matbaada, Müteferrika’nın ömrü boyunca toplam 17 ayrı kitap basılmıştır.
Kitaplar:
Kitab-ı Lügat-ı Vankulu (Sihah El-Cevheri), 2 cilt halinde, 1729
Tuhfet-ül Kibar fi Esfar el-Bihar, 1729
Tarih-i Seyyah, 1729
Tarih-i Hind-i Garbi, 1730
Tarih-i Timur Gürgan, 1730
Tarih-I Mısr-i Kadim ve Mısr-i Cedid, 1730
Gülşen-i Hülefa, 1730
Grammaire Turque, 1730
Usul el-Hikem fi Nizam el-Ümem, 1732
Fiyuzat-ı Mıknatısiye, 1732
Cihan-nüma, 1732
Takvim el-Tevarih, 1733
Kitab-ı Tarih-i Naima, 2 cilt halinde, 1734
Tarih-i Raşid, 3 cilt halinde, 1735
Tarih-i Çelebizade, 1741
Ahval-i Gazavat der Diyar-ı Bosna, 1741
Kitab-ı Lisan el-Acem el Müsemma bi-Ferheng-i Şuuri, 2 cilt halinde, 1742
Bu kitaplardan Tarih-i Çelebizade ‘nin pek çok nüshası Tarih-i Raşid ‘in üçüncü ve son cildinin arkasına eklenip ciltlenerek beraber satıldığı için, bazı kaynaklar hataya düşerek Müteferrika’nın bastığı kitap sayısını 16 olarak göstermektedirler. Basılan kitapları çoğunlukla Kethüda, Mektupçu, Çavuşbaşı gibi Osmanlı Bürokrasisi ve Şeyhülislam, Kadı vb. satın almıştır. Özellikle ilmiye sınıfından kişilerin kitapları alması ulemanın matbaaya karşı olmadığını göstermektedir. Buna karşın satış adetleri çok düşük kaldığından İbrahim Müteferrika, latince olarak bastırdığı kataloglarla Avrupa’nın değişik yerlerinde kitaplarını satmaya çalıştı. Örneğin Grammaire Turque den 200 adedini Cizvit Mektebine, peşin fiyatı 3 kuruş iken toptan 2,5 kuruşa satmıştır.
Ölümü
İbrahim Müteferrika 1743 yılında bir atama emrini götürmek için Dağıstan’a gitti. Bu yolculuktan döndükten sonra, Divan-ı Hümayun tarihçiliğine getirildi ve 7 Kasım 1745’te bu görevinden ayrıldı. İbrahim Müteferrika 1747 yılında hayatını kaybetti. Cenazesi Aynalıkavak Mezarlığı’na defnedildi. Daha sonra 1942 yılında da buradan alınarak Galata Mevlevihanesi’ne nakledildi.
Aktif Link:
https://www.imgelem.com.tr/ibrahim-muteferrika-ve-ilk-turk-matbaasi-1727